نقد و تحلیل فیلم ” پرومتئوس ” (Prometheus)

نقد و تحلیل فیلم ” پرومتئوس ” (Prometheus)

فیلم پرومتئوس از آن دسته فیلم‌هایی است که هر کسی را با ظن خود، یارش می‌کند. دسته‌ای که اصولا آثاری با پوسته تخیلی را نمی‌پسندند ممکن است با تلقی اینکه این فیلم هم یک اثر گیشه‌ای و پر از جلوه‌های ویژه است، این اثر را در کنار فیلم‌های سرگرم‌کننده فصل تابستان قرار بدهند، اما اگر کسی وقت بگذارد و نگاهی ژرف به این فیلم بیندازد، می‌بینید که می‌شود با زوایای دید متفاوتی به پرومتئوس نگاه کرد و دیدی فلسفی و اسطوره‌شناسی هم به آن داشت.

فیلم پرومتئوس را ریدلی اسکات ساخته است، کارگردانی که انبوهی از فیلم‌ها مهم مثل بیگانگان، تیغ‌نورد، تلما و لوئیس، گلادیاتور، پادشاهی بهشت را دارد. فیلمنامه پرومتئوس توسط Jon Spaihts و Damon Lindelof نوشته شده است.

– مایکل فاسبندر: او نقش رابت آدم‌نما – دیوید- را بازی می‌کند، به تازگی او در فیلم «روش خطرناک»، نقش کارل یونگ را بازی کرده بود.

– گای پیرس: با گریمی سنگین نقش «پیتر ویلند» پیر را بازی می‌کند.

– لوگان مارشال گرین، ایفاگر نقش چارلی هالووی است.

و شارلیز ترون هم نقش مردیت ویکرز را دارد.

داستان فیلم در اواخر قرن ۲۱ اتفاق می‌افتد. تلاش برای ساخت این فیلم از از قریب به ده سال پیش شروع شد. در سال ۲۰۰۹، ردیلی اسکات به ساخت فیلم ابراز تمایل کرد. او مایل بود که داستان فیلم دقیقا حوادث فیلم بیگانه‌ها را دنبال نکند. در نوشتن فیلمنامه خود اسکات به ارابه خدایان اریش فون دنیکن نظر داشت، Spaihts هم کاراکتر دیوید را با استفاده از فیلم تیغ‌نورد خلق کرد و به داستان افزود، فیلمنامه بارها بارها بازنویسی شد تا سرانجام به شکل نهایی درآمد. این داستان باید سری نگاه داشته می‌شد تا لو نرود، به همین دلیل اسکات هنرپیشه‌ها را وادار به امضای تعهدنامه‌ای برای حفظ اسرار کرد و تنها زیر نظر مستقیم او در دفترش، در ابتدای امر هنرپیشه‌ها می‌توانستند فیلمنامه را بخوانند. اسکات هراس داشت که فیلمنامه سر از اینترنت دربیاورد.

بعد از نوشته شدن فیلم، از آوریل سال ۲۰۱۰ عملا ساخت فیلم کلید خورد و سرانجام با یک بودجه ۱۲۰ تا ۱۳۰ میلیون دلار، کار فیلمبرداری شروع شد. کار فیلمبرداری ۸۲ روز طول کشید.
لوکیشن فیلمبرداری صحنه‌های مربوط به سیاره بیگانگان، ایسلند بود، صحنه آبشار زیبا و عظیم ابتدای فیلم آبشار Dettifoss ایسلند است.

قسمت دوم

پیش از هر چیز باید در مورد اسم فیلم برایتان توضیح بدهم، پرومتئوس یا پرومته دارای یک مفهوم فلسفی و اسطوره‌شناسی است و نشانگر روح عصیانگر بشر در برابر قوانین طبیعت و کوشش دائمی او برای رهیدن از قید و بندها، سرنوشت و تقدیر است. پرومته حس لجاجت و آزادمنشی و نخوت بشر است که باعث می شود وی زجر و سختی را تحمل کند، ولی سر اطاعت فرود نیاورد.

مطابق افسانه‌های یونانی، افسانه پرومته از زمان شورش تیتان‌ها در برابر خدای خدایان آغاز می‌شود، تیتان‌ها نخستین خدایان روی زمین بودند، اما چون قدرت زئوس بیشتر از تیتان‌ها بود، تحت سلطه زئوس خدای خدایان درآمدند، اما مدتی بعد بر او شوریدند و همه به دست زئوس نابود شدند، پرومته یکی از ۴ پسر لاپتوس بود و برخلاف سه برادر دیگرش توسط زئوس مجازات نشد، زیرا پرومته از اول می‌دانست که برد با زئوس است و در جنگ تیتان‌ها با زئوس شرکت نکرد. اما پرومته بجای اینکه عیش و نوش کند و از بودن در المپ لذت ببرد، روح عصیانگری و تمرد را در خود تقویت کرد تا اینکه روزی بتواند انتقام خود را از خدایان بگیرد.

اگر به واژه پرومتئوس دقت کنید، می‌بیند که سه بخش دارد، پرو، پیشوندی به معنی پیش است، manthano معنی آموختن را می‌دهد، eus هم که یک پسوند است، به این ترتیب پرومتئوس معنی آن کسی را می‌دهد که در یادگیری بر دیگران سبقت می‌جوید. پرومته آغاز به آموختن علم و دانش خدایان به نوع بشر کرد تا آنان را رقیب خدایان کند.

بعدها افسانه‌هایی در یونان پدیدار شد که پرومته را سازنده و پدید آورنده نوع بشر معرفی کرد: پرومته با کمک آب و خاک و اشک‌های چشم خود گل اولین انسان را که در مشرق به آدم لقب گرفت، سرشت و قالب زد.

بعد از آن آدمیان و خدایان به مساوات به روی زمین در کنار همدیگر زندگی می کردند تا روزی که زئوس این مساوات را بر هم زد و خواست که بر زمین سلطه یابد، آدمیان و خدیان جلسه‌ای تشکیل دادند و تصمیم گرفتند که در آن سهمی که به خدایان و آدمیان می‌رسد را مشخص کنند. وظیفه تقسیم سهم بر گردن پرومته گذاشته شد که مورد اعتماد خدایان و آدمیان بود و پرومته به نفع آدمیان سهم را تقسیم کرد. زئوس برای غلبه بر خشم خود، آتش حیات جاودانی را از آدمیان گرفت و آنها را به موجودات فناپذیری تبدیل کرد، اما پرومته به جزیره لمنوس رفت و جرقه‌ای از آتش خدایان را که در کوره آهنگری هفائیستوس خدای صنعت شعله‌ور بود دزدید و به آدمیان داد. بدین ترتیب ایشان را از خرد و دانش خدایان برخوردار کرد.

زئوس از این کار خشمگین شد، نخستین واکنش او این بود که به هفائیستوس دستور داد که دختر زیبایی به نام پاندروا بسازد، پاندروا جعبه‌ای داشت که حاوی همه دردها و رنج‌ها بود، پرومته این جعبه را قفل کرده بود، اما روزی پاندروا آن را باز کرد و باز شدن آن دردها گریبانگیر بشریت شدند، فقط امید در جعبه باقی ماند که مرهمی باشد بر دردهای آدمی.

بعد از آن زئوس قصد کرد که با طوفانی، نسل بشر را از بین ببرد، اما پرومته به پسر خود دستور ساخت کشتی داد تا آنها سوار کشتی شوند و نسل بشر را نجات دهند. بعد از این واقعه، به فرمان زئوس و کمک چند تن از خدایان، پرومته را در زنجیر کردند ودر یکی از مرتفع‌ترین کوهای قفقاز به بند افکندند و به تخته سنگ عظیمی بستند.

زئوس عقابی را مامور کرد که هر روز صبح به آنجا برود و جگر پرومته را از جای خود بیرون بیاورد و آن را غذای روزانه خود کند و هر شب دوباره جگر پرومته به جای خود باز می‌گشت و صبح روز بعد شکنجه‌های طاقت فرسا از سر گرفته می شد اما پرومته شکنجه را تحمل می کرد و در عصیان خود باقی می‌ماند زیرا حاضر نبود برای نجات خود در برابر خدای خدایان زبان به تقاضا بگشاید.

هر بار که زئوس کسی را نزد او می فرستاد تا او را به اظهار عجز دعوت کند تا آزاد شود به زئوس فحش و ناسزا می فرستاد. زئوس می خواست پرومته را نابود کند اما پرومته رازی می‌دانست که به آینده زئوس مربوط می شد و این راز این بود که زئوس از تتیس صاحب فرزندی خواهد شد که او را از تاج و تخت فرمانروایی خواهد انداخت.

زئوس سر انجام هرکول را به کوههای قفقاز فرستاد و هرکول عقاب را از پای در آورد و پرومته را آزاد کرد و پرومته نیز راز را به او گفت ، اما زئوس پرومته را محکوم کرد تا زمانی که یکی از خدایان یا نیمه خدایان حاضر به تفویض زندگی جاودانه خود با او نشود در حلقه جاودانی ها راه نداشته باشد.بعد از مدتی که کیرون که یکی از نیمه خدایان بود و یکی از تیرهای زهراگین هرکول به او خورده بود و مجبور بود تا همیشه از درد به خود بپیچد حاضر شد، زندگی جاودانی را به پرومته بدهد و به استقبال مرگ برود در این جا بود که قهرمان سرکش در جرگه جاودانی ها به المپ راه یافت.
فیلم پرومتئوس مثل اسطوره یونانی پرومتئوس حاوی مفاهیم اسطوره‌ای زیادی است. آیا سریال «لاست» را یادتان می‌آید، این سریال در چشم بینندگان تیزبین آنقدر نماد و نشانه داشت که وبلاگ‌هایی به صورت تخصصی فقط به این مورد می‌پرداختند، پرومتئوس هم حاوی موتیف‌ها و ارجاعات غنی‌کننده زیادی است، چیزهایی که ممکن است در جریان اولین بار مشاهده این فیلم در پشت جلوه‌های ویژه و صحنه‌های هراس و پیکار پنهان شوند.

اگر تاریخ ادبیات و اسطوره‌ها را بررسی می‌کنیم می‌بینیم که در آنها به کرات صحبت از خدایان و موجودات برتری شده است که با فداکاری به انسان‌های زندگی می‌بخشند، موجوداتی که آگاهانه برای بقای بشریت مرگ را انتخاب می‌کنند.

در سکانس اول این فیلم، بعد از دیدن مناظری از زمین وحشی بدون حیات، یکی از چنین موجوداتی را می‌بینیم، «مهندسی» را که در کرانه یک آبشار عظیم، با انجام یک آیین غریب، محتویات یک کاسه را سر می‌کشد، چیزی که باعث تجزیه بدنش تا سر حد مارپیچ‌های مولکول جادویی حیات DNA می‌شود، مارپیچ‌هایی که چنین القا می‌شود که با غوطه خوردن در آب، حیات را به این کره خاکی می‌آورند.

ریدلی اسکات در مورد این سکانس می‌گوید که این سیاره البته می‌تواند هر جایی باشد، در اینجا «مهندس» فرازمینی نقش یک باغبان فضایی را بازی می‌کند.

اگر در اسطوره‌ها بگردیم، شاید نزدیک‌ترین شخصیت اسطوره‌ای به این مهندس، اوزیریس Osiris، ایزد بزرگ اساطیر مصری، خداوند زندگی، مرگ و حاصلخیزی باشد. از دیدی دیگر این کار مسیح‌وار می‌نماید.

در مابقی فیلم یک داستان پیچیده و در هم‌بافته را می‌بینیم که تمی توأم با فداکاری و انگیزه آفرینندگی و حفظ حیات دارد و رفته‌رفته ما را متوجه ماهیت چالش بین مهندسان و انسان‌ها می‌کند.

در قسمتی از فیلم (حدودا دقیقه ۳۸) سرنشینان پرومتئوس، در یک تالار تاریخی، روی سقف، یک نقاشی می‌بینند که ما را به یاد صحنه اول فیلم می‌اندازد، در اینجا ما مهندسی را با چهره آرام می‌بینم در حالی که شکمش از هم باز شده است، این نقاشی یادآور همان مهندس زندگی‌بخش اول فیلم است.

اما نقاشی دیگری هم همان جا دیده می‌شود، نقاشی یک نابودگر که در تقابل با آفریننده است، او در واقع نمادی از زندگی توأم با خودخواهی و کسانی است که می‌خواهند با نابود کردن دیگران، زندگی خود را حفظ کنند.

با دنبال کردن الیزابت شاو و چارلی هالووی -دو کاراکتر فیلم- درمی‌یابیم که مهندسان نه‌تنها آغازگر همه چیز بوده‌اند، بلکه بر تکامل انسان‌ها نظارت هم کرده‌اند. اگر به غیر ازاین بود، چگونه حضور تصاویر مهندسان را در نقاشی روی دیواره غارها یا طرح ستاره آنها را در نقاشی‌ها می‌توانیم توجیه کنیم؟

ما درمی‌یابیم که برای یک بازه زمانی طولانی مهندسان از ما خشنود بودند، آنها یارای نابودی ما را داشتند، اما به جای آن، به ما خوشامد گفتند و با سرانگشت خود که به سوی ستاره‌شان اشاره می‌کرد گویی به ما می‌گفتند که هر وفت آنقدر پیشرفت کردیم که بتوانیم به سفرهای فضایی طولانی برویم، نزدشان برویم.

اما در این بین چیزی رخ داد که باعث شد، رابطه مهندسان با بشریت به هم بخورد. این رخداد نامیمون حدود دو هزار سال پیش رخ داده است. چیزی که باعث شدن مهندسان دسته‌ای از هم‌قطاران ظاهرا ناموافق خود را نابود کنند و تشکیلات نابودگر خود را روی سیاره LV-223 نصب کنند.

ریدلی اسکات در مصاحبه‌ای با سایت Movies.com در پاسخ به اینکه آیا این کار بد می‌توانسته فساد و قتل و زورگویی آدمیان در دو هزار سال پیش باشد، چیزهایی که رومیان مظهر آن بودند و مسیح هم نتوانست مانع آن شود و خود به قتل رسید، همین سرکشی انسان‌ها می‌توانسته باعث ناامیدی مهندسان از ما شود.

چیز نامفهوم دیگر در فیلم لجن یا مایع سیاه‌رنگ درون استوانه‌ها بود؟ آنها چه چیزهایی بودند؟ ظاهرا این ماده، نشانی است از گناه‌های بشر، از همین روست که آنها در حضور انسان سرریز می‌شوند و از خود واکنش نشان می‌دهند، اما واکنش خاصی به دیوید که یک ربات انسان‌نما است، نمی‌دهند.

شاو در صحنه‌ای وقتی تغییر وضعیت تالار را می‌بیند می‌گوید که ما جو اتاق را تعییر دادیم، این جمله یک کلید است، سرنشینان پرومتئوس، مشتی از خروار بشریتی که مسیح را به صلیب کشید، در واقع از نظر روانی فضای تالار را تعییر داده بودند و ماده سیاه در واکنش به حرص و آز و طمع انسان برای کسب دانش بیشتر در راستای دست‌یابی به زندگی جاودان از خود واکنش نشان داده بود.
پس جای شگفتی نیست که از این ماده، ماری خوش حط و خال برخیزد که چونان مار داستان ضحاک، انسان را به هیولا تبدیل کند.

در عین حال بعضی هم مطابق با فلسفه چینی، ماده سیاه را به Qi که سنگ بنای فعال سازنده موجودات زنده است، تشبیه می‌کنند، چیزی که می‌تواند تحت نیروهای مثبت و منفی یین و یانگ قرار بگیرد.

عدم پذیرش مرگ، از سوی مهندسان کفری آشکار تلقی می‌شد، در صحنه‌ای از فیلم وقتی سر یک مهندس به طور موقت امکان حیات افتاد، حالات چهره او نشانگر هراس شدید بودند و در نهایت سر او از هم متلاشی شد. شاید او او خود می‌خواست بمیرد تا به انسان‌های فاسد، بی‌حاصلی زندگی بدون فداکاری را یادآوری کند.

اما آیا همه انسان‌ها شایسته چنان کیفری هستند؟ در فیلم پرومتئوس ما دو دسته از انسان‌ها را داریم، در یک سو زمین‌شناس و گیاه‌شناس یا مردیت ویکرز را داریم که در تمنای حیات بیشتر هستند، اما در این فیلم یک زوج هم داریم که در تقابل با این شخصیت‌ها هستند:

– هالووی وقتی می‌فهمد که در حال تبدیل شدن به یک هیولاست درخواست می‌کند که مدریت او را با آتش -همان هدیه پرومتئوس به بشریت- بکشد.

– اما صحنه سزارین، شاید مجور اصلی فیلم در تماش فداکاری باشد. شاو می‌فهمد که با نطفه‌ای غیرانسانی حامله شده است، داخل دستگاه جراحی خودکار می‌رود و می‌خواهد که این چیز پلید غیرانسانی از زهدانش خارج شود، در اینجاست که شیطان در تقابل با مسیح، در سزارینی از شکم این زن در روز اول سال میلادی خارج می‌شود. از شکم زنی که تنها فرد صلیب به گردن سفینه است.

در صحنه دیگر مردیت ویکرز را می‌بینیم که خطاب به پدرش (ویلند)، پیرمردی که نمی‌خواهد مرگ خود را بپذیر می‌گوید: یک پادشاه قلمرو فرمانروی‌اش را دارد و سپس او می‌میرد. این امر اجتناب‌ناپذیر است. او از پدرش می‌خواهد که از راهی که برگزیده، منصرف شود، اما او که یک ربات آدم‌نما را در حکم پسرش می‌داند و بیشتر از دخترش برایش ارزش قائل است، ارزشی برای این حرف دخترش قائل نمی‌شود و این توصیه را نمی‌پذیرد. این پیرمرد چروکیده، با جاه‌طلبی خود قصد داشت با یاری ثروت و فناوری عمری بیشتر از حد عادی داشته باشد.

در اینجاست که وارد سکانس دیدنی برخورد ویلند با آخرین بازمانده مهندسین روی LV-223 می‌شویم، حمله مهندس به سمت روبات آدم‌نما و کشته شدن ویلند، ممکن است از نظر ما در همان لحظه دیدن صحنه، واکنشی وحشیانه تلقی شود، اما از دید مهندس اگر نگاه کنیم، می‌بینم که او با موجوداتی روبرو شده است که دو هزار سال پیش فساد را به اوج رساندند و به آنها بی‌احترامی کردند و حالا با آمدنشان مایع فساد را به قلیان آورده‌اند و با نخوت با او از طریق یک موجود مصنوعی صحبت می‌کنند.

با بلند شدن سفینه مهندسین، ‌دیگر تنها چیزی که می‌تواند جلوی نابودی بشر را بگیرد، یک فداکاری دیگر است، کاری که کاپیتان سفینه پرومتئوس و دو همکارش می‌کنند. مردیت ویکرز اما با این سه همراهی نمی‌کند، از سفینه بیرون می‌آید و از در حالی که سفینه مهندسین در حال سقوط است، سعی می‌کند با دویدن در خط مستقیم از برخورد با آن اجتناب کند و اصلا فکر نمی‌کند که می‌تواند با حرکت جانبی، از مهلکه بگریزد که این شاید طعنه‌ای از نابینایی ذهنی و نداشتن بینش از سوی او باشد.

وارد صحنه دیگر می‌شویم: صحنه مرگ مهندس عصبانی در پیکار با فرزند بیگانه و عجیب شاو، این موجود حالا بزرگ و خوف‌آور شده است. از کالبد مهندس درگذشته، یک موجود بیگانه دیگر سر بیرون می‌آورد، موجودی که شبیه موجوات فیلم بیگانه است. این تکامل را چطور می‌شود توضیح داد، می‌شود توضیح داد که این موجود از آنجا که از مهندس و از گناه زاده شده است، موجودی باشد نابودگر، تجسم مرگ.

باید منتظر ماند و شاو را در قسمت بعدی پرومتئوس دید.

تحلیل و تفسیر ها

• برخی مفسرین ماده سیاه رنگ درون جام زهر (که باعث کشته شدن مهندس در اول فیلم و نیز دیوید هالووی میشود) را متافور «گناه بشریت» عنوان کرده اند. از همین روست که ماده با دیوید (که موجود زنده واقعی نیست) واکنش نمیدهد درصورتیکه با حضور انسان فعال میشود.
• برخی تحلیلگران صحنه نخست فیلم را که در آن مهندس با نوشیدن زهر جان خویش را فدا میکند را به اقدام مشابه عیسی مسیح مقایسه کرده اند که (به نقل از کتب انجیل) فرموده بودند: If it be Thy will, let this cup pass from me
• در صحنه نهایی فیلم٬ بیگانه ای که از درون سینه مهندس به بیرون می جهد (بر خلاف نسخه های بیگانه قبلی که در فیلم دیده میشوند) شباهت زیادی به بیگانه های کلاسیک در فیلمهای بعدی سری بیگانه دارد. این نسخه نهایی را نسخه Xenomorph نام گذاری کرده اند. در یکی از تفاسیر، گفته شده که بیگانه ی زنومورف در واقع نماد عزرائیل است: زنومورف سریع تکامل می یابد (و همانند گناهان بشر) سریع رشد میکند، که پس از گذشت از حد معینی نقش فرشته ی مرگ را به خود میگیرد. وجود زنومورف در واقع نتیجه ی انباشتگی گناه است.
• از سوی دیگر، برخی زنومورف را نقطه اوج متقابل ذات مهندسین دانسته اند: زنومورف همه را نابود میکند تا خود زنده بماند. از این رو او نماد خودخواهی و چرک است (و برای همین در حضور نیت ناپاک از ماده سیاه زاییده می شود). اما مهندسین نماد ایثار و فداکاریند: خود را فدا میکنند تا دیگران زندگی کنند. مهندس اول فیلم جان خود را ستاند و دی ان آی خود را تقدیم زمین کرد تا حیات آغاز گردد. مسیح نیز خود را فدا کرد و مصلوب گشت تا گناه بشر بخشوده گردد. برای همین است که ماده سیاه رنگ در حضور نیت پاک (یعنی از خودگذشتگی) اقدام به آفرینش حیات نمود. بنابراین مایع تاریک در فیلم نقشی دوگانه دارد: در حضور پلیدی، مرگ می آفریند (که در فیلم بصورت زنومورف تجلی می یابد)، و در حضور پاکی حیات می آفریند.

تحلیل گر : اقای علیرضا مجیدی

منتشر شده در سایت : فراقلیط .وی اس 666